Het mysterie van paleizen en piramides in de jungle xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />
De verloren steden van de oude Mayabeschaving fascineren en confronteren. Hoe kon een gesofisticeerde beschaving even snel als onverwacht ten onder gaan? Het antwoord ligt misschien wel in de droge prairies van Guatemala en de groene golfterreinen van Yucatán.
Ik zit op het bovenste platform van de hoogste Mayapiramide van Tikal, tientallen meters boven het dichte bladerdek, en laat me overweldigen door het uitzicht. Zo ver het oog reikt, strekt zich het regenwoud uit van El Petén, een beschermd natuurgebied in het noorden van Guatemala. Rond me zie ik nog vier andere ranke piramidetoppen boven de bomen uit pieken. 1.200 jaar geleden lag aan mijn voeten een stad met de omvang van Brussel en naar schatting 120.000 inwoners. Vandaag blijven daar alleen bergen steen en aarde van over, begroeid met struiken en machtige bomen. Maar de verschillende paleizen, tempels en pleinen die archeologen sinds de ontdekking van Tikal, in 1848, al hebben gerestaureerd, bieden meer dan voldoende stof voor een dagje onderdompeling in de mysterieuze, verdwenen beschaving van de Maya's.
Stadstaten
In dit door rivieren doorsneden regenwoud, dat zich uitstrekt over Zuid-Mexico, Guatemala, Belize en delen van Honduras en El Salvador, ontwikkelde een volk van woudlopers de gecombineerde teelt van maïs, bonen en pompoen. De oogst was zo overvloedig dat een complexe stedelijke samenleving van boeren, ambachtslui, krijgers, handelaars, edellieden en priesters tot stand kwam. Ze vormden tientallen stadstaten die onderling allianties smeedden, handel dreven of elkaar te lijf gingen.
Bovenaan op het mustseelijstje van Mayaruïnes staat ongetwijfeld Palenque in Mexico, vanwege zijn ligging onder de neveldampen van exuberant regenwoud, maar ook en vooral dankzij de verfijning van zijn architectuur, met een heus koningsgraf en een labyrintisch paleis. Op de akropolis van Palenque probeer ik me voor te stellen hoe dit centrum van religieuze en politieke macht er moet hebben uitgezien op het hoogtepunt van de klassieke Mayabeschaving. Alle stenen constructies waren toen bepleisterd en beschilderd, en versierd met godenmaskers in bas-reliëf. Populaire fictie als de controversiële film Apocalypto van Mel Gibson helpt mijn fantasie, maar een betrouwbaarder beeld van het verleden geven de vele bewaarde beelden, gebruiksvoorwerpen, ceramiek en fresco's in het uitstekende museum van Palenque. Ze verbeelden hoe, hoog op de tempels, priester offergaven uitvoerden, hoe in hun paleizen barok opgemaakte koningen audiëntie hielden en hoe op de markt goederen tot uit Peru of het verre noorden van Mexico werden verhandeld.
Maar plots, even snel als onverwacht, stortte deze honderden jaren oude beschaving in elkaar. De steden raakten ontvolkt, de natuur verzwolg de stenen resten en de herinnering loste op. Het heeft vele jaren van studiewerk gevraagd voor archeologen uit de in steen uitgehouwen hiërogliefen van de Maya's hun geschiedenis konden reconstrueren.
Droogte en oorlog
Tikal, in Guatemala, en Palenque, in het Mexicaanse Chiapas, liggen op een lange dagreis van elkaar. De twee landen worden gescheiden door de machtige Usumacintarivier. Wanneer we in Mexico weer aan land gaan, rijden we het diepgroene hoogland van Chiapas binnen. De busrit daarvoor, van Tikal tot de Usumacinta, voerde ons door een heel ander landschap. Links en rechts van de stoffige verharde weg strekte zich zinderende prairie uit, waar grote kuddes pezige koeien graasden, een kruising van het vlezige Europese rund en de Aziatische zeboe, die beter tegen droogte kan. We voelden ons daar in de Far West. We zagen hoe Guatemalaanse cowboys te paard met de lasso een kudde kalveren de vrachtwagen op dreven.
Maar in het achterhoofd speelt een akelige gedachte. Deze eindeloze droge prairie was niet eens zo lang geleden vochtig regenwoud. Ik haal uit mijn documentatiemapje een artikel van Jared Diamond boven, een Amerikaanse evolutionaire bioloog die de ondergang van beschavingen bestudeert. In The Last Americans vat hij de laatste inzichten samen over het plotselinge ineenstorten van de Mayarijken.
De basis van de Mayabeschaving was de landbouw. Landbouw in een regenwoud is een precaire bezigheid, maar de Maya's hadden het volste vertrouwen in hun 'wetenschappers', die elk jaar opnieuw overvloedige oogsten konden garanderen. Wetenschappers waren voor de Maya's hun priesters-astrologen. Door eeuwenlange observatie van sterren en planeten konden zij de eeuwige cyclus van de hemellichamen, van zon en maan, dag en nacht, en vooral, van regen- en droogseizoen exact voorspellen. De olie in dat raderwerk van seizoenen en zonnejaren bestond uit offergaven, en het hoogste offer was bloed. Bloed van gevangenen, maar ook bloed van koningen en edelen.
Maar toen de grond van het kaalgeslagen woud uitgeput raakte, bleef de regen uit. Machteloze priesters en koningen verloren hun gezag. Het volk kwam in opstand en plunderde paleizen en tempels. In enkele decennia ging een duizendjarige beschaving ten onder in een spiraal van geweld, honger, ziekte en burgeroorlog. Het was uitputting van natuurlijke rijkdommen die deze infernale cyclus in gang zette, concludeert Jared Diamond. En hij is lang niet de enige om de gelijkenissen te zien met onze huidige omgang met de planeet.
Tussen strand en koraal
Maar genoeg sombere gedachten. Genoeg stenen ook. Ik ontsnap uit mijn hotel naar het dorp van Palenque. Ik slorp er gretig de vrolijke kleuren, klanken en smaken van het gewone Mexico op. Schoolkinderen houden een poëziewedstrijd op het plein. Venters zeulen met snoep, ballonnen en suikerspin. Ik proef sinds lang nog eens tacos al pastor, een soort Mexicaanse pita van gemarineerd vlees op een kleine tortilla, met wat ananas, ui, pepertjes en koriander. En ik spoel dat door met een Bohemiabiertje terwijl ik naar een marimbaorkestje luister.
Palenque ligt op de grens van het indiaanse hoogland van Chiapas en het spiegelvlakke schiereiland van Yucatán. Via de hete en vochtige Golf van Mexico rijden we een compleet ander landschap binnen. Dicht, ondoordringbaar struikgewas bedekt de harde, onvruchtbare kalkkorst van Yucatán. Rivieren zijn hier niet. Het tropische regenwater zoekt langs ondergrondse waterlopen zijn weg naar zee. Her en der is de karstlaag boven zo'n ondergrondse stroom ingestort. Cenote, zo noemen de Maya's deze natuurlijke waterbronnen hier. Het zal niet verbazen dat het voor hen heilige plaatsen waren.
Chichén-Itzá en Uxmal zijn de beroemdste laat-klassieke Mayasteden in Yucatán. Wie dit werelderfgoed van Uxmal of Chichén-Itzá rustig wil bezoeken, moet vroeg uit de veren. Wie echter voldoende zijn plan kan trekken, vindt overal in Yucatán even schitterende Mayacomplexen, waar amper toeristen komen.
Het is de Maya's van Yucatán niet beter vergaan dan die van Palenque of Tikal. Van de stedelijke Mayacultuur blijven alleen ruïnes over. De Maya's zelf zijn er natuurlijk nog wel, naar schatting met zo'n anderhalf miljoen, en zij proberen met vallen en opstaan hun tradities te verzoenen met de oprukkende moderniteit.
Moderniteit
Vandaag is Yucatan de poort waarlangs de dollars en masse het land binnenvloeien. Dertig jaar geleden wees een computerprogramma de smalle zandstrook van het vissersdorp Cancún aan als de ideale plek om een tweede Acapulco te bouwen. Daar is het niet bij gebleven. Ik was hier bijna twintig jaar geleden ook. We sliepen toen in een hangmat in een hut op het strand, aan de voet van de idyllische ruïnes van Tulum, zo'n 120 kilometer ten zuiden van Cancún. Tussen Tulum en Cancún lag alleen dichte brousse en mangrove, met her en der een vissersdorp. Vandaag blijkt mijn hut in Tulum vervangen door een exclusief boetiekhotel en is de hele strook tot Cancún volgebouwd met gigantische hotelcomplexen die wedijveren met het aantal holes van hun groene golfbaan of de uitgestrektheid van hun zwembad. Het oude, statige Mérida met zijn prachtige koloniale centrum is een bruisende miljoenenstad geworden.
Maar ik zal me niet bezondigen aan valse nostalgie. Dankzij die toeristische ontwikkeling vonden de verarmde afstammelingen van de oude Maya's werk in de hotelrestaurants, pretparken of folkloristische shows. De Rivièra Maya biedt nu eenmaal een uitzonderlijke combinatie van azuurblauwe zee, feeërieke koraalriffen en de ruïnes van een mysterieuze cultuur. En welke beschaving zou zulke natuurlijke rijkdommen niet maximaal exploiteren?
|
